Ostatnie chwile życia

• Pamiętaj, że masz bezcenny czas na pożegnanie się z bliskim, świadome towarzyszenie mu aż do końca.
• Kiedy bliski prosi o rozmowę dotyczącą odchodzenia uznaj to za akt zaufania. Nie unikaj rozmów o śmierci. To przestrzeń do uporządkowania ostatnich spraw.
• Pozwól choremu na podejmowanie świadomych decyzji.
• Postaraj się rozmawiać szczerze, być autentycznym, prowadzić rozmowy w atmosferze intymności i szacunku. 
• Możesz rozmawiać na temat dalszego postępowania, omówić różne scenariusze zdarzeń. To ważne w oswajaniu ze śmiercią.
• Zapewnij o swojej obecności, powiedz "Zrobię wszystko, abyś czuł/a się bezpiecznie i był/a zaopiekowany/a".
• Chory często boi się bólu i innych objawów związanych z odchodzeniem, zastanawia się jak wygląda śmierć. Zapewnij bliskiego o stałym wsparciu, swojej obecności, zabezpieczeniu w niezbędne leki. 

• W okresie kiedy stan chorego ulega pogorszeniu w związku z postępem choroby i prowadzi nieuchronnie do okresu umierania, musimy liczyć się z różnymi objawami, mi.in: dolegliwości bólowe, nudności, wymioty, narastający niepokój i pobudzenie, duszność i problemy z odkrztuszaniem wydzieliny, krwawienia, drgawki, gorączka, zatrzymanie moczu, krwawienia, odleżyny.
• Powinniśmy mieć przygotowaną listę leków i zabezpieczenie w niezbędne środki konieczne w sytuacji nasilenia objawów nadchodzącej śmierci. Należy wcześniej ustalić je z lekarzem.
• Niezwykle ważne jest zapewnienie właściwej pielęgnacji osoby umierającej, z uważnością i wiedzą dotyczącą postępowania. Istotne jest pozyskanie zaufania do naszego działania, zapewnienie o wsparciu i obecności.

• Niezwykle ważne jest, aby od samego początku opieki uczciwie i szczerze rozmawiać z chorym i wsłuchiwać się w jego wolę. Osoba umierająca ma prawo decydowania o swoim dalszym losie, przede wszystkim wybrania miejsca, w którym chce odejść. Wg badań* 65% osób chciałoby pozostać i umierać w domu, wśród bliskich. 
• Pamiętaj, że okłamywanie i zatajanie informacji o zbliżającej się śmierci pozbawia twojego bliskiego możliwości podejmowania świadomych decyzji dotyczących okoliczności umierania, aktów religijnych, kwestii majątkowych, pochówku i relacji z innymi ludźmi (np. pojednania, wybaczenia). 
• Często w trakcie opieki, w schyłkowej fazie choroby, rodzina chorego, która nie akceptuje faktu jego umierania, domaga się dalszego tzw. uporczywego leczenia, np. podłączania tzw. "kroplówek odżywczych", wymuszania skierowania chorego do szpitala w celu wzmocnienia organizmu chorego. Jeśli w rodzinie następuje całkowite wyparcie tematu zbliżającej się śmierci bliskiego, należy skonsultować się z psychologiem. Jeżeli chory kwalifikuje się do opieki paliatywnej, pomocny będzie zespół opieki paliatywnej, który pomoże podjąć odpowiednie decyzje i przygotować się na odejście bliskiego.

*) Badania opracowane w Raporcie o dobrym umieraniu.

• Wezwanie karetki jest uzasadnione, jeżeli dochodzi do gwałtownego pogorszenia stanu chorego, który dotychczas funkcjonował stabilnie w warunkach domowych. Wezwanie karetki ma uzasadnienie z tzw. przyczyn odwracalnych, np. z powodu gwałtownego krwawienia z przewodu pokarmowego, nagłych dolegliwości ze strony układu krążeniowo-oddechowego (zawał mięśnia sercowego, zatorowość płucna).
• Inaczej powinniśmy postępować w stosunku do chorych w tzw. terminalnej fazie choroby nowotworowej. Zdarza się, że w sytuacjach kryzysowych, kiedy rozpoczyna się agonia, rodziny wpadają w panikę i również wzywają zespół Pogotowia Ratunkowego. Jeśli chory trafia do szpitala, zespół medyczny podejmuje działania mające na celu ratowanie życia chorego. Należy być świadomym i rozważyć, czy takie postępowanie jest zgodne z wolą chorego oraz jakie niesie za sobą konsekwencje dla chorego (umieranie w szpitalu) oraz dla bliskich (często brak możliwości towarzyszenia choremu oraz świadomego i godnego pożegnania).
• Jeżeli chory kwalifikuje się do opieki paliatywnej, warto wcześniej zgłosić się do hospicjum domowego, gdzie zespół specjalistów opieki paliatywnej pomoże bliskim w odpowiednim postępowaniu w terminalnym stadium choroby bliskiego.

• Cierpienie przeżywane przez chorego dotyka w ogromnym stopniu jego najbliższych i trwa nawet długo po jego śmierci.
• Bliscy i rodzina po śmierci chorego wymagają ogromnego wsparcia. Warto poszukać pomocy, np. w grupach wsparcia dla osób w żałobie. 
• Czas żałoby to powszechny i bardzo indywidualny proces przeżywania straty po śmierci bliskiego. Jest nieprzewidywalna w swoim przebiegu i długości czasu, którego potrzebujemy aby nasz stan emocjonalny pozwolił nam z powrotem cieszyć się życiem. Warto skorzystać z pomocy psychologa, który pomoże przeprowadzić przez ten trudny czas. 
• Pomoc w czasie żałoby można uzyskać w Fundacji Nagle Sami.